"SAS" czyli "HARCERSTWO" Stanisława Sedlaczka
Andrzej Glass
W końcu 1941 r. w Warszawie ukazała się wydana konspiracyjnie książka "Harcerstwo. Zarys podstaw ideowych i organizacji. Próby" pod redakcją SASA. Dla zmylenia okupanta na książce został podany nieprawdziwy rok i miejsce wydania: Lwów 1939. Ze względu na pseudonim autora i redaktora książka była nazywana SASEM, choć po śmierci S. Sedlaczka wielu harcerzy już w 1942 r. wiedziało, że to książka opracowana pod jego kierunkiem. W londyńskim przedruku tej książki z 1976 r., zwanym drugim wydaniem, na okładce podano: Warszawa 1940, lecz już w arkuszu erraty poprawiono na: Warszawa 1939 – 1941. Później uznano, że książka ukazała się w 1941 r.
Czym był ten podręcznik? Niektórzy uważają, że był podstawowym dokumentem w którym sformułowano ideę HP (Harcerstwa Polskiego). I tak i nie. Instruktorzy HP dobrze wiedzieli jaki profil ideowy miała ta organizacja, jeszcze przed wydaniem tego podręcznika. Wszyscy wiedzieli, że jest to harcerstwo chrześcijańskie, takie jakie przed 1930 r. Kto czytał artykuły w "Strażnicy Harcerskiej" i w "Harcmistrzu", ten dobrze wiedział jakie postulaty wysuwali zwolennicy harcerstwa chrześcijańskiego i na czym polegała idea HP. Sedlaczek podsumował te poglądy, przedstawił w formie zwięzłej i jednoznacznej, co dało w wyniku deklarację ideową HP. Było to potrzebne zarówno młodszym instruktorom wchodzącym w pracę harcerską, jak i drużynowym. Publikacja ta dawała jednolitość poglądów na zasadnicze dla organizacji tematy.
Czym różni się SAS od publikacji wcześniejszych pisanych w tym samym duchu? Przede wszystkim trzeba uwzględnić doświadczenia S. Sedlaczka z lat trzydziestych poszerzające jego poglądy na wychowanie chrześcijańskie. W pierwszym rzędzie trzeba uwzględnić jego działalność programowo-metodyczną w kierownictwie Katolickiego Związku Młodzieży Męskiej, gdzie wychowanie religijne było w dużej mierze oparte na zdobywaniu wiedzy religijnej, modlitwie i uczestnictwie w liturgii.
Interesujące by było prześledzenie wydawnictw programowych KZMM w celu odnalezienia ich podobieństw do sformułowań zawartych w SASIE. Drugą inspiracją były publikacje francuskiego skautingu katolickiego. Dowodem dużego zainteresowania tymi publikacjami był wstęp pióra S. Sedlaczka do polskiego wydania książki H. Boucheta "Skauting a indywidualność" (1938) oraz dokonanie przez Sedlaczka wraz z Witoldem Sawickim przekładu na polski książki R. Hereta "Prawo harcerskie, komentarz według św. Tomasza z Akwinu" (1939). Można domyślać się, że pod tymi wpływami Sedlaczek wprowadził do stopni harcerskich HP wymagania dotyczące wiedzy religijnej, jak np. życiorysy Najświętszej Marii Panny i świętych. Pod tym względem stopnie HP różnią się od stopni harcerskich z lat dwudziestych. Modyfikacje wprowadzone przez Sedlaczka były zgodne z ówczesnym systemem wychowania religijnego młodzieży. Przeciwnicy wychowania religijnego zarzucali tym wymaganiom, że są zbyt pobożne. Dziś wychowanie religijne młodzieży realizowane jest nieco inaczej. Lecz na książkę należy patrzeć z ówczesnej perspektywy.
Ponieważ w owym czasie było powszechnie znane na czym polega metoda harcerska, w książce położono nacisk przede wszystkim na wychowanie religijne i narodowe, czyli elementy, których nie omawiano w większości przedwojennych podręczników harcerskich. Trafność tego podejścia potwierdziła praktyka, gdyż pod względem metodyki harcerskiej drużyny HP nie ustępowały Szaroszeregowym. Natomiast prowadziły na dobrym poziomie wychowanie religijne i narodowe. Niektórzy krytycy stopni HP zarzucali, że ich wymagania były sformułowane za mało po harcersku, gdyż używano zwrotów: wie, zna, powie. Sądzę, że zarzucanie Sedlaczkowi zbyt małej harcerskości, czy nieznajomości metodyki, jest na tyle niepoważne, że wręcz ośmiesza stawiających takie zarzuty. Program prób na stopnie podawał zakres wymagań, a nie metodykę przeprowadzania próby. Np. sformułowania "Zna kompas i nazwie jego 8 kierunków", czy "Powie z pamięci Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie" nie narzucają jakie formy metodyczne mają być zastosowane podczas biegu na stopień.
Co składało się na treść książki? Podajemy niżej spis treści:
- Wstęp.
- Przyrzeczenie i Prawo Harcerskie.
- Organizacja harcerstwa.
- Próby harcerskie.
- Wychowanie religijne i narodowe.
- Program próby na podharcmistrza.
- Bibliografia.
Wstęp - to krótka geneza skautingu i harcerstwa oraz charakterystyka czym jest harcerstwo od swego zarania, za pomocą 5 zasad:
- Harcerstwo jest ruchem narodowym, mającym na celu wychowanie Polaków.
- Harcerstwo opiera swe zasady moralne na nauce Chrystusa - jest organizacją chrześcijańską.
- Harcerstwo stawia wysokie wymagania etyczne, nie może więc być masowe.
- Harcerstwo jest organizacją polską, czyli dla Polaków.
- Harcerstwo jest organizacją społeczną, a więc nie może być uzależnione od urzędów państwowych.
Drugi rozdział, to obszerny komentarz do Przyrzeczenia i Prawa Harcerskiego. Interesujące jest to, że różni się on w sformułowaniach od tekstu, który Sedlaczek opublikował w 1934 w "Drogowskazie harcerskim".
Trzeci rozdział poświęcony organizacji harcerstwa opisuje:
- Charakter (istotę) harcerstwa i jego cel oraz środki działania.
- Charakterystykę członków: młodzieży, instruktorów i Przyjaciół Harcerstwa.
- Ustrój organizacyjny harcerstwa.
Rozdział czwarty zawiera wymagania na stopnie harcerzy i harcerek. Są one, w stosunku do wymagań przedwojennych, zredagowane od nowa i wzbogacone o wymagania z zakresu wychowania religijnego i narodowego. Stopni jest sześć. Dla chłopców między Ćwikiem i Harcerzem Orlim jest Pionier. Stopnie dziewcząt to Ochotniczka, Harcowniczka, Ratowniczka, Pionierka, Wędrowniczka i Harcerka Rzeczypospolitej.
Rozdział piąty jest poświęcony wychowaniu religijnemu i narodowemu w próbach harcerskich. Przedstawiono cele i metody tego wychowania omawiając m.in. dobry uczynek i pracę nad sobą. Wskazano jakie tematy dominują w poszczególnych stopniach.
Szósty rozdział zawiera wymagania na podharcmistrza i podharcmistrzynię.
Siódmy - to bibliografia podzielona na religijną, narodową, harcerską i pedagogiczną, z wydzieleniem pozycji dla młodzieży i starszyzny.
Książka była wydana w nakładzie kilkuset egzemplarzy i dotarła do wszystkich drużyn, czasami w odpisach.
Pozostaje jeszcze pytanie, kto był autorem książki. Na stronie tytułowej jest napisane: pod redakcją SASA (czyli Stanisława Sedlaczka). Podczas okupacji, po śmierci Sedlaczka, powszechnie mówiono że to książka Sedlaczka. Należy się domyślać, że koncepcja książki, wstęp i komentarz do Przyrzeczenia i Prawa wyszły z pod pióra Sedlaczka. Wymagania prób na stopnie, choć w swej koncepcji pochodzą od Sedlaczka, jak każde wymagania na stopnie przechodziły przez dyskusję i otrzymały poprawki całego zespołu kierownictwa HP. W szczególności oczywisty jest udział Haliny Sadkowskiej w opracowaniu wymagań na stopnie harcerek. Rozdział o wychowaniu religijnym i narodowym może być wynikiem współpracy Sedlaczka z Witoldem Sawickim, a może i Kazimierzem Burmajstrem i H. Sadkowską. W erracie do II wydania (Londyn 1976) Harcerska Komisja Historyczna ZHPpgK zaznacza, że bibliografia nie była autorstwa Sedlaczka, czyli opracowali ją jego współpracownicy. Dlatego książkę należy traktować jako pracę zbiorową pod redakcją S. Sedlaczka, choć niewątpliwie co najmniej połowa tekstu jest jego autorstwa.
Były stawiane zupełnie nieuzasadnione zarzuty, że ukazanie się tej książki dekonspirowało przed Niemcami istnienie harcerstwa podczas okupacji. Tymczasem książka ukazała się antydatowana na 1939 r., a w jej treści nie ma ani słowa na temat trwania wojny.
Jaką wartość książka przedstawia dziś dla nas? Po pierwsze jest cennym dokumentem historycznym, umożliwiającym historykom sprecyzowanie oblicza ideowego HP. Po drugie pokazuje ideę harcerstwa chrześcijańskiego, w zasadzie katolickiego, pokazuje jak tą ideę widzieli twórcy harcerstwa oraz założyciele HP. Wyjaśnia ona sprawę podstaw chrześcijańskich i narodowych harcerstwa.