Ruch Harcerski pod okupacją niemiecką
hm Witold Sawicki
Pod okupacją niemiecką Ruch Harcerski, utrzymując jedność ideową (wspólne Przyrzeczenie i Prawo Harcerskie) prowadził prace w ramach kilku organizacji, p.n. "Szare Szeregi", "Harcerstwo Polskie" (krypt. "Hufce Polskie"), "Wigry" - działające w ramach własnej "specjalizacji".
Pierwsza z nich stanowiła w zasadzie kontunuację przedwojennego Związku Harcerstwa Polskiego, skupiającego większość instruktorów dawnego ZHP. W pierwszym okresie wojny położyła główny nacisk na bezpośredni czyn zbrojny w walce z okupantem, począwszy od małego sabotażu aż do organizowania wyborowych oddziałów dywersji. Wkrótce przekształciła się w wielką organizację kadrową, która wchłaniała szerokie rzesze młodzieży nie harcerskiej - której nie obowiązywało Przyrzeczenie i Prawo. Charakter harcerski kadr sprawił jednak, że oddziały te wybiły się wkrótce na czoło oddziałów Armii Krajowej. Bataliony, zorganizowane przez Szare Szeregi "Zośka", "Parasol" dzięki ofiarnej postawie i wysokiemu poziomowi dowódców przeszły do historii polskich walk o niepodległość tworząc porywającą legendę żołnierską. W kolei, w końcu 1942 r. organizacja Szarych Szeregów zaczęła tworzyć organizację dla młodszych chłopców p.n. "Zawisza", w której praca miała być prowadzona metodami harcerskimi o charakterze wychowawczym. I w tej organizacji organizowano w dużym zakresie młodzież do doraźnej akcji czynnej w postaci "małego sabotażu".
Druga organizacja - Harcerstwo Polskie - powstała pod kierunkiem jednego z twórców i naczelnego teorytyka Harcerstwa, harcmistrza Rzeczypospolitej Stanisława Sedlaczka. Sedlaczek - urodzony pedagog - uważał - że główną wartością zagrożoną w narodzie przez wroga jest postawa moralna młodzieży. Przewidywał jej powojenną demoralizację połączoną ze spłyceniem umysłowym. Za główny środek przeciwdziałania uważał pełne, w możliwych granicach, utrzymanie ideowego wychowania harcerskiego - nawet podniesienie jego wymogów - wraz z rozszerzeniem i pogłębieniem wychowania intelektualnego harcerza.
Twórca Harcerstwa Polskiego wraz z gronem współpracowników - instruktorek i instruktorów harcerskich starał się umocnić w młodzieży zasady Prawa Harcerskiego przez danie mu trwałych podstaw religijnych - zasada "Służba Bogu" w Prawie i Przyrzeczeniu rozumiana jako "służba w Jego Kościele". Stąd dział wychowania religijnego w próbach harcerskich. Ten punkt widzenia nie wyłączał udziału w Harcerstwie innowierców - tylko podsuwał im myśl o wiernym wypełnieniu obowiązków ich religii.
W dziedzinie wyszkolenia wojskowego kładziono nacisk nie na akcję doraźną, lecz na przygotowanie bojowe na wypadek decydującej walki z wrogiem w chwili, gdy powstanie możność wyparcia z Polski i zdobywania niepodległości.
Mimo mniejszej ilości aktów dywersyji, organizacja ponosiła w czasie okupacji ciężkie straty. Ofiarą padali przeważnie instruktorzy i instruktorki harcerskie zajmujące kierownicze stanowiska w organizacji. W r. 1943 został aresztowany i zginął w Oświęcimiu Naczelnik Harcerstwa Polskiego harcmistrz Rzeczypospolitej Stanisław Sedlaczek. Na kilka tygodni przed Powstaniem zginął podharcmistrz podporucznik Zenon Kowalski - komendant Kompanii Harcerskiej.
Oddziały wojskowe Harcerstwa Polskiego weszły w skład Armii Krajowej, walczyły w Powstaniu Warszawskim. Kompania Harcerska, pluton łączników, patrole sanitariuszek i łączniczki i harcerze rozsiani w różnych oddziałach przebyli epopeę obrony Starego Miasta i toczyły ciężkie walki w Śródmieściu, ponosząc duże straty. Dowodem uznania przełożonych władz wojskowych były liczne odznaczenia bojowe i awanse oficerskie. Do najcięższych strat należy zaliczyć śmierć harcmistrzyni Dygny Wróbleskiej poległej w Śródmieściu i harcmistrza Witolda Sadkowskiego, szefa Kompanii Harcerskiej bat. "Gustaw", poległego w dn. 22.08.1944 r. na Starym Mieście.
Harcestwo Polskie było organizacją mniej liczną od Szarych Szeregów, przede wszystkim ze względu na odmienną zasadę rekrutacji (kandydat stawał się harcerzem, obowiązywało w pełni Prawo Harcerskie) i bardziej ograniczony zasięg dywersji, która w owych czasach pociągała głównie masy młodzieży, spragnionej walki z wrogiem za każdą cenę. Z chwilą jednak, gdy nadeszła chwila działania, wychowanie w drużynach Harcerstwa Polskiego zdało egzamin, dając Armii Krajowej żołnierza świadomego celu walki, ożywionego tradycjami chrześcijańskiego rycerstwa polskiego.
Cechą charakterystyczną tych oddziałów był naogół wysoki poziom moralny, który pozwalał młodziutkim żołnierzom unikać demoralizacji, grożącej żołnierzowi w warunkach wojennych. Oddziały tej młodzieży wyruszające co dzień do walki w stanie Łaski po przyjęciu Komunii Świętej wzbogaciły współczesną tradycję żołnierską o jeszcze jeden akcent, który w niej pozostanie na stałe.
Myśl połączenia Szarych Szeregów z Harcerstwem Polskim powstała w czasach okupacji dość wcześnie. Obie organizacje nie głosiły zasad sprzecznych, lecz niejako uzupełniały się wzajemnie.
W 1944 roku władze obu organizacji powzięły zasadniczą uchwałę, stwierdzającą zgodną wolę zlania obu gałęzi Ruchu Harcerskiego. Wprowadzeniu w życie tej uchwały stawały jednak na przeszkodzie trudności, wynikające ze swoistych warunków konspiracji i różne metody prowadzenia pracy. Powstanie Warszawskie przerwało prowadzone rozmowy, stawiając całą młodzież harcerską Warszawy ramię przy rameniu w walce z wrogiem.
Organizacja "Wigry" była członkiem Ruchu Harcerskiego powstałym w Warszawie i opierającym się na tradycji znacznej części instruktorskiego grona Stolicy. W ciągu wielu lat przedwojennych Stołeczna Chorągiew Harcerzy ZHP organizowała nad jeziorem Wigry kursy instruktorskie, które wytworzyły zwatre grono pracowników harcerskich, pielęgnujących tradycję wspólnej pracy.
Organizacja ta w ramach Armii Krajowej stworzyła kadry dla batalionu utworzonego na zasadach podobnych do Szarych Szeregów. Batalion ten, pod dowódctwem ś.p. harcmistrza kapitana Konopackiego odznaczył się przede wszystkim w walkach na Starym Mieście, gdzie poniósł ciężkie straty.