Katolicko-narodowe podstawy w propozycjach ideowych założycieli HP
Krzysztof Eychler
W artykule pt. "Geneza powołania Harcerstwa Polskiego-Hufców Polskich" starałem się pokazać jak doszło do powołania nowej organizacji harcerskiej (nowej, choć odwołującej się do głównego tradycyjnego nurtu obecnego w harcerstwie do roku 1931), w sytuacji personalno-organizacyjnej w ZHP, jaka zaistniała po załamaniu się państwowości polskiej we wrześniu 1939 roku. Obecnie chciałbym przedstawić szerzej motywy ideowe tej decyzji.
Dyskusje dotyczące modelu i kierunków wychowania harcerskiego i preferowanych wartości toczyły się od zarania jego istnienia. Ścierały się w nich głównie dwa nurty: pierwszy, kładący nacisk na stronę wychowawczo-ideową harcerstwa, drugi, podkreślający raczej znaczenie wojskowe harcerstwa. Pierwszy preferował w wychowaniu wartości katolickie i narodowe, drugi do wychowania religijnego nie przywiązywał większej wagi, co najwyżej je tolerował, a niekiedy nawet przejawiał tendencje religii nieprzychylne.
Dla instruktorów o orientacji katolicko-narodowej było oczywiste, że w sytuacji, która zaistniała po wrześniu 1939 roku należy wrócić do tradycyjnego nurtu wychowawczego w harcerstwie. Co za tym oznaczało dla nich wychowanie katolickie i narodowe?
Jak wspomniałem w cyt. artykule, założenia ideowe i organizacyjne HP zostały najpełniej wyrażone w opracowanej wkrótce po powołaniu HP i wydanej konspiracyjnie publikacji pt. "Harcerstwo. Zarys podstaw ideowych i organizacji. Próby"1Lwów 1939, (właściwie Warszawa 1941), zwanej potocznie "Sasem", od pseudonimu jej głównego redaktora - Stanisława Sedlaczka.
"Harcerstwo, jako ruch ideowy młodzieży, zdążający do przebudowy życia Narodu, łączy się ściśle z dziejami Polski w ostatnim ćwierćwieczu", to pierwsze zdanie wstępu do "Sasa". Stanisław Sedlaczek, zapewne autor tych słów, widział harcerstwo jako organizację ideową nie tylko służącą narodowi, ale dążącą do "przebudowy" jego życia, wychodząc zapewne z jego krytycznej oceny. Czerpiąc metodę wychowania harcerskiego ze skautingu, twierdził we wstępie do polskiego wydania książki H. Boucheta pt. "Skauting i indywidualność"2Por. H. Bouchet, Skauting i Indywidualność, Lwów-Warszawa, Biblioteka Przekładów Dzieł Pedagogicznych. T.30.(1937), że harcerstwo nie jest tylko skautingiem polskim, nie jest tylko przystosowaniem ruchu i systemu obcego do warunków i potrzeb polskich. Źródła harcerstwa są daleko głębsze niż skautingu angielskiego. Harcerstwo powstało bowiem "jako synteza kilku strumieni wielkiego prądu narodowo-wychowawczego". Skauting był tylko jednym z jego źródeł genetycznych. Sedlaczek twierdził, "że także bez skautingu powstałby w Polsce jakiś ruch podobny do harcerstwa, w następstwie rozwoju tych idei i metod wychowawczych, jakie zrodziły się w Polsce" (wymienia 4 grupy organizacji działających w Polsce "których ideologia, metody i pomysły organizacyjne zsyntetyzowały się w harcerstwie", wśród nich, niektóre o wybitnie narodowym charakterze, jak Związek Młodzieży Polskiej (ZET), Zarzewie, Sokół, Eleusis). Sedlaczek twierdził, że "...cel skautingu był pierwotnie narodowo polityczny, oczywiście w szerokim znaczeniu słowa "polityczny". Chodziło najpierw o dobrego żołnierza, potem o dobrego obywatela żołnierza."
Baden-Powell jako wychowawca rekrutów, spostrzegł, "że dobrze jest najpierw rozwinąć "charakter" żołnierza, zanim go się podda zwykłej rutynie ćwiczeń w musztrze". Kształcenie charakteru wymaga określonych celów, a więc przyjęcia pewnego systemu wartości, "Kształcić charakter znaczy właściwie; wydobyć człowieka ze stanu bezkierunkowości i bezcelowości, a wszczepić weń silne poczucie swego przeznaczenia i ten sposób uchronić go od przemocy zmiennych wciąż impulsów naturalnych". (Por. F.W. Foerster, Wychowanie i samowychowanie). Istnieje zatem potrzeba dokonania wyboru ideałów.
Baden-Powell wymieniał charakter na pierwszym miejscu cech składających się na dobrego obywatela. Swój system wychowawczy oparł na ideałach chrześcijaństwa i tradycjach chrześcijańskiego rycerstwa. Podkreślał, że religia jest fundamentalnym czynnikiem w skautingu, a nawet ostrzegał, że "jeśli skauting miałby istnieć bez Boga, lepiej żeby go wcale nie było".
Stanisław Sedlaczek dopatrzył się jednak u Baden-Powella instrumentalnego traktowania religii. "Robienie z religii tylko czynnika jakiejś akcji, chociażby nawet wychowawczej w najlepszym duchu "świeckim", to jest popełnianie błędu..." (Wstęp do Boucheta, s.19). Uważał, że stosunek skautingu angielskiego do religii może zadowolić wierzącego protestanta, katolik może je tolerować, ale nie jest to postawa katolicka. Właściwą postawę w tym zakresie znalazł w katolickiej organizacji skautowej we Francji - Scouts de France. St. Sedlaczek uważał, że przyjęcie samych zasad moralnych chrześcijańskich nie wystarcza, gdyż można je przyjąć nie uznając Boga osobowego. "Jeżeli chcemy być katolikami, musimy dbać o to, by żyć życiem nadprzyrodzonym, być żywymi członkami mistycznego Ciała Chrystusa". (Wstęp do Boucheta, s. 19) Do skautingu Baden-Powellowskiego trzeba wprowadzić poważną korekturę. Zrobili to Scouts de France i zrobił to St. Sedlaczek w Harcerstwie Polskim.
Tak głębokie podejście do religii w wychowaniu harcerskim wyklucza przygotowanie młodzieży "do przebudowy życia Narodu" w oderwaniu od zasad katolickich i nauki Kościoła Katolickiego, Wyraźnie to stwierdza pisząc, że "skauci katoliccy nie powinni być wychowywani w innym systemie niż integralnie katolickim". Powołuje się przy tym na wskazówki zawarte w Encyklice Piusa XI "O chrześcijańskim wychowaniu młodzieży", (Wstęp do Boucheta, s. 21).
O jaką więc "przebudowę życia Narodu" chodziło Sedlaczkowi? W rozdziale poświeconym organizacji harcerstwa, w części dotyczącej istoty (charakteru) harcerstwa , zostało powiedziane, że harcerstwo jako organizacja posiadająca wyraźne oblicze religijne, narodowe, społeczne i obyczajowe "dąży do przebudowy życia Narodu Polskiego na zasadach wiary katolickiej, idei narodowej i tradycji dawnych rycerzy". "Jest ono jednym z organów Narodu w dziedzinie wychowania Polaków i Polek..." i stojąc "w jednym szeregu z innymi organizacjami Narodu, dąży z nimi do wspólnego celu". Jako organizacja katolicka "uznaje za swoją i stara się wcielić w życie naukę Kościoła o istocie i celu człowieka i Narodu, o ich stosunku do Boga i zasadach moralności". Harcerstwo jest organizacją narodową. Uznaje za swoje zasady ideowe ruchu narodowego. "Harcerstwo dąży do zjednoczenia, w obrębie idei narodowej, wszystkich Polaków. Pragnie, żeby państwo polskie stało się prawdziwym Katolickim Państwem Narodu Polskiego". (Wstęp do "Sasa", s. 13/14).
We wstępie do "Sasa" czytamy dalej, że w pierwszym dziesięcioleciu naszego wieku obok przygotowania się do odzyskania niepodległości pod względem politycznym, kulturalnym i gospodarczym, obok przygotowania kadr dla przyszłej armii i oświaty, zadaniem dla narodu stała się reforma obyczajów, przebudowa, wzmocnienie charakteru narodowego. Było to właśnie zadanie dla harcerstwa. Uświadomiono sobie, że "Nadchodzące czasy twarde i krwawe, wymagały już nie miękkiego typu intelektualisty, ale mocnego typu żołnierza, sprawnego fizycznie, zdolnego umysłowo, umiejącego słuchać i dowodzić".
Odwołując się do tradycji, w elitach kierowniczych narodu sięgnięto do czasów potęgi i świetności Rzeczypospolitej i odnaleziono "Typ żołnierza chrześcijańskiego – harcerza". Chodziło bowiem o to, by połączyć "w jednym ideale twarde cnoty żołnierskie z oddaniem się w służbę Dobru". To połączenie równoważyło surowość typu żołnierskiego z chrześcijańskim oddaniem się każdemu potrzebującemu. Stawiało na "młodzieńczy, prosty, konsekwentny idealizm i bezkompromisową moralność, która gardziła użyciem, a podobała się sobie w panowaniu nad popędami".
Kształtowanie charakteru przez poszczególnych harcerzy i harcerki powinno dokonywać się w duchu religii katolickiej. "A to przede wszystkim dlatego, że ta jest prawdą. Po wtóre dlatego, że ona w Kościele posiada prawdziwą drogę do skutecznego wychowania - Łaskę. Na koniec dlatego, że ona jedynie może zapewnić trwałość typu harcerskiego w pokusach i trudnościach życia tam, gdzie wpływ organizacji i środowiska musi się skończyć".
Nadto harcerstwo powinno być mocno związane z tradycją narodową. Powinno odrzucać zasadę walki klas wewnątrz narodu i podporządkowania narodu celom z interesem narodowym niezgodnym. "Braterstwo harcerskie" wolno i należy komentować jedynie stosownie do zasad wiary, a więc przy utrzymaniu "porządku miłości" – "ordo caritatis". Winno ono wychowywać młodzież na "świadomych Polaków, obywateli zdających sobie sprawę z ciążącej na nich odpowiedzialności za losy swojego narodu i gotowych do ofiarnej służby Ojczyźnie" ("Sas", Wychowanie religijne i narodowe w próbach harcerskich s.58)
Autorzy "Sasa"3Współautorami "Sasa" najprawdopodobniej byli Witold Sawicki, Halina Sadkowska i Kazimierz Burmajster uważali, że podstawowe zasady ideowe Harcerstwa mieszczą się w Prawie i Przyrzeczeniu Harcerskim i w komentarzu do nich. Ale Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie winno być zawsze komentowane zgodnie z nauką Kościoła i zasadami ideowymi ruchu narodowego ("Sas", Organizacja harcerstwa, s. 14). O ścisłym powiązaniu Harcerstwa Polskiego określającego się jako organizacja katolicka i jednocześnie narodowa oraz realizująca ideę narodową w łączności z Kościołem i jego nauką świadczy ujęcie celu harcerstwa, który został określony w sposób następujący:
"Celem harcerstwa jest wychowanie metodami harcerskimi młodych Polaków i młodych Polek tak, żeby możliwie całkowicie wypełniali swoje osobiste powołanie i przyczynili się skutecznie do wypełnienia powołań i zadań Narodu Polskiego. Dlatego też Harcerstwo wychowuje młodych Polaków i młode Polki na wiernych synów i córki Kościoła i Polski..."
Rota uroczystego oświadczenia członka starszyzny (kandydatów na stopnie podharcmistrzowskie i harcmistrzowskie) zawierała następujące sformułowania:
"Jako Polak (Polka) i wierny(a) syn (córka) Kościoła Katolickiego oświadczam uroczyście, iż uważam za swoje powołanie z pomocą Łaski Bożej żyć według prawa Harcerskiego i pracować nad wychowaniem powierzonej mi przez Naród młodzieży na dobrych katolików i Polaków w myśl Przyrzeczenia i Prawa Harcerskiego... Stwierdzam, że do żadnych związków przez Kościół potępionych lub dla życia Narodu szkodliwych nie należałem (am) nie należę. W szczególności znane mi są postanowienia Kościoła w stosunku do masonerii i zobowiązuję się czynnie przeciwdziałać jej wpływom..."
Wymogi dotyczące pojmowania swoich obowiązków względem narodu w duchu nauki Kościoła katolickiego zostały sformułowane w próbach na stopnie harcerskie.
Kończąc ten przegląd podstawowych zasad ideowych Harcerstwa Polskiego należy zastanowić się, dlaczego założyciel Harcerstwa Polskiego i inni autorzy "Sasa" taką wagę przykładali do wychowania narodowego w ścisłej łączności z religią i Kościołem katolickim, a nawet pojmowali to wychowanie jako wypływające z religii i nauki Kościoła katolickiego. Częściowo wyjaśnili to sami autorzy "Sasa", mówiąc że religia katolicka "jest prawdą". Oraz, "że ona w Kościele posiada prawdziwą drogę do skutecznego wychowania – Łaskę…" (Bożą, przyp. aut).
Tak mocne stwierdzenia dotyczące naturalnej łączności harcerstwa z religią i Kościołem pojawiły się chyba po raz pierwszy w literaturze harcerskiej. Wydaje się, że autorzy "Sasa" kontynuowali myśl katolicko-narodową obecną zwłaszcza w programie i praktyce wychowawczej przedwojennego Kręgu Starszoharcerskiego św. Jerzego, przedwojennej młodzieży narodowej zrzeszonej w Obozie Wielkiej Polski, Stronnictwie Narodowym i Obozie Narodowo-Radykalnym. Myśl ta zapewne została wzbogacona o doświadczenia pierwszych lat po wybuchu II wojny światowej (należy pamiętać, że "Sas" był pisany w latach 1940/41). Było wtedy aż nadto wyraźnie widać, że uznawanie wartości narodowych w oderwaniu od wartości religijnych, przede wszystkim od przesłania religii katolickiej, jest zabójcze dla narodu.
Rozumieli oni również, że nie da się zrealizować w pełni nakazu przykazania miłości bliźniego, bez miłości w pierwszym rzędzie do własnego narodu, a wiec do Polaków i wszystkich z nimi współdziałających w pracy dla dobra wspólnego.
Tak mocno i wyraźnie ujęte zasady wychowania młodzieży harcerskiej zostały sformułowane w okresie okupacji niemieckiej jedynie w Harcerstwie Polskim Stanisława Sedlaczka i dlatego tak trudne były rozmowy w sprawie ewentualnego połączenia z Szarymi Szeregami.
Czy te postulaty wychowawcze zdały praktyczny egzamin w czasie wojny i po jej zakończeniu oraz o ile mogą być ważne i nośne współcześnie - to już temat do osobnych rozważań.