Geneza powołania Harcerstwa Polskiego - Hufców Polskich
Krzysztof Eychler
Załamanie się państwowości polskiej we wrześniu 1939 roku było dla społeczeństwa szokiem. Powszechna była utrata zaufania do rządu, który zresztą opuścił kraj, przekraczając jego południową granicę. Natychmiast po kapitulacji Warszawy zaczęły organizować się liczne zespoły określające się jako "wojskowe" (było ich ponad sto) o bardzo zróżnicowanym zapleczu politycznym. Wspólnym ich celem była chęć oporu wobec najeźdźcy.
Samorzutnie zaczęły się także organizować różne zespoły harcerskie. Z działalności w Pogotowiu Harcerskim we wrześniu, przechodziły "w marszu" do konspiracji. O kierunku i charakterze ich zaangażowania decydowały często sympatie i powiązania polityczne kierowników drużyn (drużynowych, przybocznych) i kadry instruktorskiej.
Harcerze 2 WDH im. T. Reytana przy gimnazjum im. J. Zamojskiego uczestniczący w Pogotowiu Harcerskim we wrześniu 1939 roku, w dniu wkraczania Niemców do Warszawy zabezpieczali rzeczy znajdujące się w składnicy drużyny - namioty, busole, mapy (tzw. setki). Była to ich pierwsza praca konspiracyjna. W warszawskiej "Dwójce" panowała specjalna atmosfera. Była katolicka i narodowa. Wytworzyła ją długoletnia tradycja drużyny, powstałej w 1911 roku, w okresie pracy tajnej. Tradycję tę, pielęgnowaną pieczołowicie, potęgowała tradycja szkoły, jednej z najstarszych szkół warszawskich. W 1939 roku "Dwójka" tworzyła szczep, w skład którego wchodziły: drużyna skautów, drużyna harcerzy i gromada zuchów.
Wkrótce po wejściu Niemców rozpoczęły pracę dwa zastępy starszych chłopców. Położono szczególny nacisk na wypracowanie nowych metod pracy w warunkach konspiracyjnych, a szczególnie na zagadnienia bezpieczeństwa.
Harcerstwo Polskie, które przyjęło później kryptonim "Hufce Polskie", zostało powołane, według dostępnych nam przekazów, w dniu 27 października 1939 roku przez zgromadzonych w Warszawie instruktorów harcerskich należących do działającego przed wojną Kręgu Starszoharcerskiego im. Św. Jerzego i związanych z wydawanym najpierw w Poznaniu, później w Warszawie pismem pt. "Strażnica Harcerska". Krąg Św. Jerzego powstał w wyniku wyrugowania na XI Zjeździe ZHP w 1931 roku instruktorów harcerskich o orientacji katolicko - narodowej, mających powiązania i punkty styczne z myślą polityczną narodowej demokracji, którzy dotychczas dominowali we władzach harcerskich i zastąpienia ich przez przedstawicieli władz państwowych. W skład kręgu Św. Jerzego wchodzili harcerze i harcerki z drużyn Chorągwi Warszawskiej ZHP. Trzon stanowili harcerze środowisk 2 WDH (m.in. hm hm Witold Sawicki, Kazimierz Burmajster, Wojciech Dłużewski, Maciej Korwin-Piotrowski) i 23 WDH (m.in. Antoni Zieliński, J. Pruszyński, Jędrzej Augustyński, Andrzej i Tomasz Tretiakowie). Harcerki pochodziły przede wszystkim z drużyn 5 WDH, 3 WDH i 6 WDH. Duchowym przywódcą tego środowiska był hm RP Stanisław Sedlaczek, jeden z najbardziej zasłużonych organizatorów i działaczy harcerstwa, który po wybuchu wojny przybył z Poznania do Warszawy.
Powołanie Harcerstwa Polskiego w końcu października 1939 roku było poprzedzone próbą wejścia do harcerskiej konspiracji wespół z przebywającymi w Warszawie członkami kierownictwa ZHP. W naradzie, która odbywała się w dniu kapitulacji Warszawy - 27 września 1939 roku - w mieszkaniu Wiceprzewodniczącej ZHP Wandy Opęchowskiej przy ul. Polnej, uczestniczył w imieniu środowisk związanych z Kręgiem Św. Jerzego i pismem "Strażnica Harcerska" hm Witold Sawicki. Uzgodnienia w sprawie współdziałania, dokonane przy sprzeciwie przedstawicielki harcerek, obecnej na naradzie, rychło okazały się pozorne, postanowiono bowiem kontynuować linię nieobecności przedstawicieli nurtu katolicko - narodowego we władzach ZHP oraz nieuwzględniania ich postulatów programowych.
Uczestnicy narady w dniu 27 września 1939 roku, którzy podjęli decyzję rozpoczęcia pracy konspiracyjnej ZHP (kryptonim Szare Szeregi) formalnie ukonstytuowali swe władze 16 stycznia 1949 roku.
Stanisław Sedlaczek i zgrupowani wokół niego instruktorzy o orientacji katolicko - narodowej, przekonani, że głównym niebezpieczeństwem grożącym narodowi jest demoralizacja młodzieży w warunkach okupacji niemieckiej i sowieckiej, uważali, że nie wolno tracić czasu na ideologiczne spory, ale należy jak najszybciej zająć się młodzieżą, dając jej wychowanie w duchu nauki Kościoła Katolickiego. Podejmując decyzję o powołaniu odrębnej organizacji, nawiązali do tradycyjnego nurtu wychowawczego w harcerstwie, obecnego zwłaszcza w pierwszym dwudziestoleciu jego istnienia, tj. do roku 1931. Przyjęli nazwę "Harcerstwo Polskie" używaną przez Związkowe Naczelnictwo Skautowe we Lwowie przed zjednoczeniem ruchu harcerskiego w roku 1918, uznawane w całym kraju za pierwszą władzę harcerską. Przyjęto obowiązujący przed wybuchem II wojny światowej tekst Przyrzeczenia i Prawa Harcerskiego, z obowiązkiem ścisłego jego przestrzegania bez żadnych zwolnień na czas wojny.
Na naradzie w dniu 27 października 1939 roku powołano naczelne władze Harcerstwa Polskiego: przewodniczącym Naczelnej Rady Harcerskiej został Władysław Sołtan, przewodniczący ZHP do roku 1931; wiceprzewodniczącymi Mirosław Sawicki i Stanisław Dzierżykraj - Małachowski, członkami hm RP Stanisław Sedlaczek, hm Witold Sawicki, Halina Sadkowska i hm RP Henryk Glass. Naczelnikiem Harcerstwa Polskiego został hm RP Stanisław Sedlaczek, naczelnik ZHP do roku 1931, jego zastępcą hm Witold Sawicki. Na członka naczelnictwa do spraw harcerek powołano Halinę Sadkowską. W skład naczelnictwa weszli także: hm Kazimierz Burmajster, hm Stanisław Zieliński, phm Janusz Kuliński. Kapelanem został ks. Bronisław Kulesza. Wprowadzono zasadę, że na szczeblach naczelnictwa, chorągwi i hufców władze organizacji harcerek i harcerzy zostaną połączone.
Hm hm Witold Sawicki i Kazimierz Burmajster byli w przeszłości harcerzami 2 WDH i uczniami Gimnazjum im. J. Zamojskiego, Halina Sadkowska - przewodniczącą Koła Przyjaciół Harcerzy przy tym Gimnazjum i matką Witolda Sadkowskiego, przybocznego 2 WDH, ks. Bronisław Kulesza - byłym prefektem Gimnazjum im. J. Zamojskiego, Kazimierz Burmajster - jednym z przedwojennych drużynowych 2 WDH.
Po 27 października 1939 roku odbyło się szereg zebrań naczelnictwa, na których ustalono szczegółowe zasady organizacji i działania Harcerstwa Polskiego. Ze względów konspiracyjnych postanowiono używać nazwy "Hufce Polskie". W rozmowie z Henrykiem Glassem Stanisław Sedlaczek tak scharakteryzował cele HP:
- walka z demoralizacją młodzieży powodowaną warunkami życia wojennego;
- walka z okupantami;
- dążenie do odbudowania jedności ZHP, ale przy uwzględnieniu następujących zasad: przyjęcie w drużynach zasady wychowania katolickiego dla młodzieży katolickiej, a protestanckiego lub prawosławnego dla młodzieży tych wyznań; nieprzyjmowanie do ZHP młodzieży niechrześcijańskiej, chyba że młodzież ta pragnęłaby takiego wychowania; bezpartyjność i samorządność ZHP, to jest poszanowania zasad ustalonych przed rokiem 1926; odpaństwowienie ZHP; zaznaczenie tych zasad w statucie ZHP;
Podkreślił jednocześnie, że HP nie ma żadnych tendencji rozłamowych, ale nie pozwoli sobie wiązać rąk w dążeniu do religijnego wychowania młodzieży.
Zasady te były dyskutowane z przedstawicielami Szarych Szeregów w ramach toczących się aż do wybuchu Powstania Warszawskiego rozmów między obu naczelnictwami na temat zjednoczenia.
Działalność HP, rozpoczęła się zapewne najpierw w 2 WDH: w grudniu 1939 roku, na pierwszym wojennym opłatku drużyny, na którym zebrało się kilkunastu chłopców, postanowiono kontynuować pracę drużyny w ramach powołanego HP. Drużynowym był od okresu przedwojennego Maciej Korwin-Piotrowski. Następnie rozpoczęły pracę 4 WDH, 8 WDH, 49 WDH, 99 WDH, 121 WDHP. Pewne wpływy HP miało w 16, 21 i 23 WDH. Poza dzielnicą Śródmieście praca HP prowadzona była na Żoliborzu, Woli, Powiślu i Pradze, a w początkowym okresie - na Mokotowie. Na terenie Warszawy działało także kilka drużyn żeńskich i jedna gromada zuchów. Od początku przyjęto zasadę przyjmowania do HP młodzieży poniżej 18 lat. Starsi, nie pełniący określonych funkcji, byli organizowani w Harcerskich Oddziałach Wojskowych HP, Związku Jaszczurczym i Narodowej Organizacji Wojskowej.
Wkrótce powstały Chorągwie Mazowiecka, Krakowska, Lwowska, Tarnopolska, Lubelska, w Centralnym Okręgu Przemysłowym, Zachodnia, Zaburzańska, Poznańska. W niektórych miejscowościach, jak np. w Kielcach i Radomiu występowały poszczególne hufce, drużyny i zastępy.
Można przyjąć, że kluczem do organizowania na danym terenie drużyn i innych jednostek HP były sympatie i powiązania ze środowiskami narodowymi znajdującymi się pod wpływem Stronnictwa Narodowego i Obozu Narodowo-Radykalnego. Oba te ugrupowania polityczne miały swoich sympatyków w Kręgu Św. Jerzego. Znaczącą rolę przy organizowaniu jednostek HP odegrali stali czytelnicy pisma pt. "Strażnica Harcerska". W niektórych dzielnicach Polski (a może i wszędzie) czynnikiem integrującym była osoba długoletniego działacza ZHP hm RP Stanisława Sedlaczka.
Założenia ideowe i organizacyjne HP zostały najpełniej wyrażone w opracowanej wkrótce po powołaniu HP i wydanej konspiracyjnie broszurze pt. "Harcerstwo. Zarys podstaw ideowych i organizacji. Próby". Redaktorem całości był hm RP Stanisław Sedlaczek, współpracowali w opracowaniu Witold Sawicki, Halina Sadkowska i Kazimierz Burmajster. Broszura ta docierała drogami konspiracyjnymi do organizowanych jednostek w kraju.
HP zostało uznane jako odrębna organizacja harcerska przez londyński Komitet Naczelny ZHP i Rząd Polski w Londynie.
Źródła:
- Relacje Zbigniewa Fallenbüchla: "Wojenna karta historii 2 WDH", "Działalność powstańcza kompanii harcerskiej baonu "Gustaw"" i złożona dn. 26.05.1991r.
- Relacja Zdzisława Szczepańskiego z 6 listopada 1993 roku.
- Relacja Henryka Glassa, Edinburgh (Londyn) 1970 (kopia maszynopisu).
- Relacja Wojciecha Dłużewskiego z 23 września 1987 roku.
- Relacja Witolda Sawickiego z 14 maja 1966 roku.
- Relacja Macieja Korwin-Piotrowskiego z 27 lutego 1991 roku.
- Wielka Gra, Harcerstwo w czasie II wojny światowej 1939-1945, Londyn 1974.
- Jan Rossman, Harcerstwo w kampanii wrześniowej 1939 r. w "Biuletyn Historyczny Chorągwi Warszawskiej", Warszawa 1970, s 17.
- Pismo do Delegata, L.dz.K441/44 Nr 8 Londyn, dnia 21 stycznia 1944 r., Archiwum Krajowe MSW, Studium Polski Podziemnej w Londynie.